Тумульская СОШ

Билии-көрүү, үүнүү-сайдыы кыһата

 

Советскай былаас бастакы сылларыгар Мэңэ улууһун хоту өттүгэр Төңүлүгэ эрэ оскуола арыллан үлэлээбит. Доллу нэһилиэгин сиригэр-уотугар оскуола суо5а. Оччолорго алаастарынан бытанан олорор кэмңэ о5олор Төңүлүгэ кэлэн үөрэнэллэрэ ыарахан, уустук этэ. Ол иһин Доллу нэһилиэгэр туспа оскуола аһар туһунан өй-санаа үөскээбит. Үгүс кэпсэтии, сүбэлэһии уонна мөккүөр кэнниттэн нэһилиэккэ бастакы оскуоланы Бэрдьигэстээххэ эбэтэр Бала5аннаахха аһарга биир өйгө-санаа5а кэлбиттэр.

            Ону билигин республика Национальнай архыыбыгар уурулла сытар докумуоннар туоһулууллар. 1340 (771) нүөмэрдээх дьыала кэпсииринэн 1921 сыллаахха ыам ыйын 3 күнүгэр Доллу нэһилиэгин олохтоохторун уопсай мунньа5а тэриллибит. Мунньахха 121 киһи кыттыбыт. Мунньах нэһилиэккэ оскуоланы аһар туһунан уураахтаабыт уонна нэһилиэнньэ аатыттан П.Н.Стручкову боломуочунайынан талбыт. Мунньах кыттыылаахтара оскуоланы Бала5аннаахха аһарга этии киллэрбиттэр.

Ити сыл ахсынньы 3 күнүгэр ыытыллыбыт мунньахха Доллу оскуолатын Бэрдьигэстээххэ аһар туһунан көрдөһүү киллэриллибит. Мунньах боротокуолугар оскуола сэбиэдиссэйинэн Аргунову (Төңүлү оскуолатын учууталын), учууталынан Илларион Васильевич Стручкову аныырга норуот үөрэ5ириитин улуустаа5ы салаатыттан көрдөһүү оңорбуттар. Ону тэңэ үөрэнээччилэргэ анаан пансионат (мөссүйүөн) аһылларыгар көрдөспүттэр. Боломуочунайынан Федор Шарины талбыттар. Манна 1921-1922 үөрэх дьылыгар оскуола5а киирэр саастаах (8-16 саастаахтар) үөрэнээччилэр испииһэктэрэ киллэриллибит. Ити кырдьыгын бигэргэтэн Доллу нэһилиэгин ревкомун аатыттан председатель Михаил Ефимович Барашков, секретарь Андрей Семенович Стручков илии баттаабыттар.

Күбүөрүнэтээ5и норуот үөрэ5ириитин салаатыгар (ГУБоно) аадырыстаммыт Алексей Сидорович Шахурдин 1923 сыл муус устар 29 күнүгэр толорбут карточката архыыпка баар (62 №-дээх дьыала). Онно этиллэринэн А.С.Шахурдин 1921 сыл ахсынньы ыйга Бэрдьигэстээххэ Доллу маңнайгы советскай начальнай (1 ступень) оскуолатыгар учууталынан үлэ5э ылыллыбыт. Кини кэнниттэн Бэрдьигэстээххэ 1928-1929 сс. Ф.И.Кычкин, 1929-1931 сс. Р.А.Шишигин сэбиэдиссэйинэн үлэлээбиттэр. 1931 с. республика5а маңнайгы опытнай-показательнай оскуола5а кэлин республика киэң туттуутунан билиниллибит РСФСР уонна Саха АССР наукаларын үтүөлээх деятелэ, филологическай наука доктора, профессор Л.Н.Харитонов, РСФСР уонна САССР оскуолаларын үтүөлээх учууталлара П.Н. уонна Н.Е.Самсоновтар үлэлээбиттэрэ.  Онтон А.В.Стручков, М.С.Кандинская учууталлаабыттара.1935 сыллаахха Д.С.Жирков үлэлии олордохторуна, Бэрдьигэстээххэ, хара5а суох о5олор республикатаа5ы оскуолалара аһыллан, начальнай оскуола сабыллыбыта.

1945 сыл күһүн Бэрдьигэстээххэ нэһилиэк советын председателэ Иван Прокопьевич Стручков туруорсуутунан начальнай оскуола иккиһин аһыллыбыта. Сэбиэдиссэйинэн иккис Баатара киһитэ П.Е.Захаров, учууталынан П.Е.Баишева үлэлээбиттэрэ. 1947 сыл кулун тутартан 1949 сыл күһүнүгэр диэри Михаил Сидорович Шахурдин кэргэнинээн Мария Семеновна Афанасьевалыын учууталлаабыттара. 1949-1950 сс. үөрэх дьылыттан 1953 сыл оскуола сабыллыар диэри  И.А.Варламов, А.Н.Иванова үлэлээбиттэрэ.

1957 сыллаахха Бэрдьигэстээх начальнай оскуолата үһүс төгүлүн аһыллан, 1966 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. («Доллу Бэрдьигэстээ5ин ахтыл5аннаах түгэннэрэ» диэн 2000с. бэчээттэммит кинигэттэн).

1943-1945 сылларга сэрии уот толоонуттан баас ылан биирдиилээн да буоллар хорсун буойуннар төрөөбүт төрүт буордарыгар – биһиктэрэ ыйаммыт сирдэригэр төннүтэлээбиттэрэ. Сут-кураан ыар тыынын билбит колхозтаахтар 1944 сыллаахха өлгөм үүнүү ылан, санаалара көтө5үллэн күүрээннээх үлэ5э туруммуттара. Күөллэрики бөһүөлэгэ сыл ахсын саңа тутууларынан сандааран, ыаллар учаастактартан көһөн киириилэрэ үксээбитэ. Оскуола5а үөрэнэр саастаах о5о элбээбитэ. Кинилэр Төңүлү баран үөрэнэллэрэ. Күн ахсын Күөллэрикиттэн 8 биэрэстэлээх сиргэ сатыы сылдьан үөрэнии ыарахаттардаах этэ.

1946 сыл. Доллу нэhилиэгин 2-с начальнай оскуолата

Нэһилиэк, колхоз салалтата колхоз киинигэр Күөллэрикигэ оскуола астарарга оройуон салалтатыгар туруорсубуттара. Оройуоңңа «Оскуола5а сөптөөх дьиэни буллаххытына, оскуола аһыллыан сөп» - диэбиттэрэ. Колхоз хонтуоратын сал5аан, эбии тутуу оңорон, кэңэтэн оскуоланы онно аһарга быһаарбыттара. Үлэ тута са5аламмытынан барбыта. Тутуу биригээдэтин салайааччытынан Стручков Лука Михайловиһы анаабыттара. Лука Михайлович хас да сыл сэрии уот                             толоонугар сылдьан дойдутугар саңа эргиллэн кэлбит кэмэ этэ. Кини дьон санаатын өрө көтө5өн, хонтуораны оскуола5а сөптөөх гына а5ыйах кэм иһигэр оңорон бүтэрбитэ.

1946-1947 үөрэх дьылыгар Горькай аатынан колхоз киинигэр Күөллэрикигэ Доллу нэһилиэгин 2 начальнай оскуолата аһыллыбыта. Оскуола маңнайгы сэбиэдиссэйинэн А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5а, фронтовик Никита Еремеевич Шахурдин анаммыта. Кини бэйэтэ 2-4 кылаастары, кэргэнэ Мария Федоровна Стручкова 1-3 кылаастары үөрэппиттэрэ. Саңа аһыллыбыт оскуола5а кинилэр дьоһун кылааты киллэрбиттэрэ. Кинилэр эрчимнээх үлэлэринэн, тэрийэр дьо5урдарынан оскуола наадалаах тэриллэринэн, учебниктарынан, үөрэтэр пособиеларынан хааччыллыбыта. Үөрэтэр-иитэр үлэни тэрийиигэ, о5ону эт-хаан өттүнэн чэбдигирдиигэ улахан бол5омтону уураллара. Ол туһунан Никита Еремеевич 1948 сыллаахха кулун тутар 12 күнүгэр оройуон «Колхоз кырдьыгар» хаһыатыгар бэчээттэммит ыстатыйатыгар кэпсэнэр.                                                                                                                                                                                                                                            

 Маннайгы сэбиэдиссэй-Шахурдин Никита Еремеевич               

                                    Никита Еремеевич баяңңа, мандолина5а, гитара5а үчүгэйдик оонньуура,  кэргэнинээн Мария Федоровналыын кэрэ куоластаах ырыаһыттар этэ. Онон о5олору, бөһүөлэк ыччатын бэйэлэрин тула түмэллэрэ. Кинилэртэн үгүстэрэ нэһилиэк оло5ор актыыбынайдык кыттан, уус-уран самодеятельность сүрүн күүһүнэн буолбуттара.

Никита Еремеевич уоттаах сэриигэ ылбыт баастара аһыллан, эдэр сааһыгар хомолтолоохтук олохтон туораабыта. Кини кэнниттэн оскуола сэбиэдиссэйинэн Степан Дмитриевич Лыткин, Степан Николаевич Рожин, Иннокентий Андреевич Варламов, Алексей Николаевич Баишев, Георгий Гаврильевич Игнатьев үлэлээн, ыччакка үөрэтэр-иитэр үлэни айымньылаахтык тэрийэллэрэ.

1959 сыллаахха муус устар ыйга Дьабыыл нэһилиэгин Киров аатынан колхоз Горькай аатынан колхоһу кытта холбоһон Мэңэ-Хаңалас оройуонун биир бөдөң Максим Горькай аатынан колхоһа тэриллибитэ. Колхоз киинэ Төңүлү сэлиэнньэтигэр көһөрүллүбүтэ. Онон үгүс ыал Төңүлүгэ уонна Тумулга көспүттэрэ. Ыаллар олорор дьиэлэрин Күөллэрики бөһүөлэгиттэн көһөрбүттэрэ.

Оскуола педколлектива. Директор Игнатьева Г.Г.

Оскуоланы Тумул бөһүөлэгэр көһөрөргө күһэллибиттэрэ. Тумулга оскуола дьиэтин көһөрөн, сал5аан, кэңэтэн тутан,1969-1970 үөрэх дьылыгар Тумул начальнай оскуолата аанын тэлэччи аспыта. Георгий Гаврильевич Игнатьев директордаах педколлектив сүрүн бол5омтотун үөрэтэр-иитэр үлэни үрдүк таһымңа таһаараары сэргэ, оскуола материальнай базата тупсуутугар уурбута. Манна улахан көмөнү, оччотоо5уга  Горькай аатынан совхоз Күөллэрикитээ5и отделениетын управляющайа Эверстов Николай Гаврильевич оңорбута.

Оскуола педколлектива. Директор Куличкина И.А..

Сырдык сыдьаайынан илгийэр оскуола эдэр ыччаты иитиигэ үлэтин иилээн-са5алаан өр кэмңэ директорынан Баишев Егор Афанасьевич 7 сыл, Куличкина Елена Алексеевна 17 сыл, Попов Гаврил Афанасьевич 6 сыл айымнньылаахтык

   үлэлээбиттэрэ.

Оскуола педколлектива. Директор Попов Г.А..

Тумул бөһүөлэгэ кэңээн, сылтан сыл ахсын саңа тутууларынан сандааран, нэһилиэнньэтэ элбээбитэ. Онон сыл ахсын оскуола5а о5о үөрэнэ киириитэ үксээбитэ. Саңа эбии кылаастары аһарга күһэллибиттэрэ. Норуот үөрэ5ириитин туйгуна, 1 категориялаах учуутал, оскуола директора Куличкина Елена Алексеевна туруорсуутунан 1991-1992 үөрэх дьылыгар Доллу начальнай оскуолатын базатыгар Тумул ситэтэ суох орто оскуолата аһыллыбыта. Елена Алексеевна оскуола учууталларын сүүмэрдээн, биир сомо5о коллективы түмпүтэ.

 

С.Максимов,

Россия журналистарын союһун чилиэнэ